Op pad in eigen dorp #4: Jan van Schaffelaar

Elke plaats kent zo zijn eigen mythes en legenden. In Barneveld kan je natuurlijk niet om de kippen heen. Van over de hele wereld komen toeristen daarvoor nog altijd richting ons kippendorp. We houden van deze gevederde rakkers. Toch is er één iemand waar wij Barnevelders misschien nog wel meer van houden: Jan van Schaffelaar.

Zijn sprong van de toren op 16 juli 1482 leverde Jan een mythische status op. Van schilderijen in het Rijksmuseum tot een rol in boeken als Hasse Simonsdochter van Thea Beckman. En ook tijdens een bezoek aan Barneveld staat Jan van Schaffelaar op veel plekken centraal. Daarom duik ik in deze nieuwe 'Op pad in eigen dorp' in de geschiedenis van de lokale held. Wat maakte hem wereldberoemd (in Barneveld) en waar moet je zijn om meer over Jan te leren? Komt ie.

Terug in de tijd

Laat mij je terugnemen naar eind vijftiende eeuw. Van het Nederland zoals we dat tegenwoordig kennen is nog geen sprake. Barneveld ligt in het gebied Gelre en maakt onderdeel uit van het Bourgondische Rijk. De hertogin Maria van Bourgondië zwaait rond de tijd van Jans sprong de scepter, maar dat gaat niet zonder slag of stoot. Iedereen onder haar bewind probeert machtiger, rijker of het liefst een combi van die twee te worden. In de machtsstrijd gaat het voornamelijk tussen de Kabeljauwen en de Hoeken. Je bent ze vast weleens tegengekomen tijdens de geschiedenisles 😉

Tot zo ver de feiten. Hierna wordt het allemaal een stuk minder concreet. Vermoedelijk was Jan van Schaffelaar een Kabeljauwse aanvoerder in dienst van de bisschop David van Bourgondië. Maar dat valt niet met zekerheid te zeggen. De eerste schriftelijke 'bewijzen' komen namelijk pas 200 jaar na zijn sprong. Grote kans dat het verhaal in die periode door alle vertellingen enigszins van de waarheid is afgeweken. Hoe dan ook gaat het op 16 juli 1482 mis. Jan van Schaffelaar komt tijdens zijn conflict met de Hoeken terecht in Barneveld en neemt samen met een groep van zo'n 19 soldaten de toren in. De kanonskogels vliegen hen om de oren en al snel vallen de eerste doden. De enige redding is onderhandelen over een overgave. Daartoe zijn de Hoeken zeker bereid. Ze hebben zelfs maar één eis: de soldaten moeten hun aanvoerder van de toren donderen. Best redelijk voor die tijd.

De mannen weigeren dit, waardoor Jan zelf tot actie overgaat. Na een paar heroïsche en tranentrekkende laatste woorden (Lieve gesellen, ic moet ummer sterven, ic en wil u in geenen last brenghen.) maakt hij een snoekduik naar beneden. Een 35 meter lange val die Van Schaffelaar overleefd schijnt te hebben. Gelukkig voor hem helpen de Hoeken onze Jan snel naar de eeuwige jachtvelden. Een nieuwe held is geboren.

Vorig weekend was Jan nog te zien in Project Rembrandt op NPO1

De weg naar roem

Zoals gezegd gaat er nog zo'n 200 jaar overheen voordat de mond-tot-mondverhalen hun weg vinden naar schrift. In 1698 beschrijft de Utrechtse historicus Antonius Matthaeus de sprong van Jan voor het eerst. Toch duurt het nog een tijdje voordat Jan van Schaffelaar een bekende naam wordt bij het grote publiek. In de beginjaren van het Koninkrijk der Nederlanden zochten de marketingmannen van die tijd naar volkshelden voor een ouderwets potje propaganda. Lekker dat chauvinisme aanwakkeren. En dan scoor je met een ridder die zichzelf uit opoffering van een kerktoren gooit natuurlijk de nodige punten. Vanaf dat moment groeit Jan van Schaffelaar uit tot een volksheld van bijna mythische proportie. Zeker in de regio van Barneveld.

Oog in oog met Jan

De tijd heeft niet stilgestaan en helaas zijn fysieke bewijzen in de afgelopen eeuwen verdwenen. Dat betekent niet dat Jan van Schaffelaar vergeten is. Verre van! Niet alleen in de geschiedenisboeken, maar ook in Barneveld kom je Jan nog overal tegen. Alleen al zijn heldhaftige verhaal is een bezoek aan Barneveld waard. Dus wil je meer weten over onze held? Kom naar ons dorp, maak deze Jan van Schaffelaar-tour en duik in de geschiedenis.

1. Ga naar start

Vanuit het hele land ben je eigenlijk zo in Barneveld. Kom je met de auto? Parkeer dan betaald op een van de parkeerplaatsen in en rondom het centrum. Of hang de Nederlander uit en ga gratis op parkeerplaats de Vetkamp staan. Kom je met de trein? Stap dan uit op station Barneveld Centrum. We hebben 3 stations, dus let wel even op waar je bent 😉

2. Een cultureel verantwoord begin

Dankzij deze blog ga je natuurlijk al als een echte Jan van Schaffelaar-kenner door het leven. Maar voor dat extra beetje kennis ben je bij Museum Nairac aan het juiste adres. Ons lokale museum heeft een vaste collectie over de geschiedenis en omgeving van Barneveld. En daarnaast wisselende tentoonstellingen, waar Jan soms ook in terugkomt. Leuk om een uurtje op ontdekking te gaan.

Wil je écht alles over Barneveld te weten komen? Bel dan vooraf het museum op en boek een rondleiding bij een van de gidsen.

Bron: Martin van Welzen

Bron: Martin van Welzen

3. Met je neus op de feiten

Je weet nu écht, écht, écht alles over Van Schaffelaar. Daarom gaan we door naar de plek waar het allemaal begon. Of eindigde, net hoe je bekijkt.

Een aantal jaar geleden was die daar ineens: een platte Jan. Zo plat als een dubbeltje ligt hij er nog altijd heerlijk melodramatisch op de grond. Best cru, maar schijnbaar was er hier behoefte aan dit 'kunstwerk'. Vraag niet aan mij waarom 😉 It's part of the deal zal ik maar zeggen... De platte Jan vind je op een paar meter afstand van Museum Nairac, dus dat kan eigenlijk niet missen.

4. Waar het allemaal om draait

Dan is het tijd voor het meest indrukwekkende moment van de Jan van Schaffelaar-tour. Kijk bij de 'platte Jan' in de lucht en ervaar direct vanaf welke hoogte onze held zo'n 35 meter naar beneden sprong. Zeker vanaf de grond is de Oude Kerk een indrukwekkend gebouw. Qua hoogte, maar ook zeker qua geschiedenis. De 'basis' van de kerk dateert namelijk al uit de twaalfde eeuw. De toren zelf is in 1828 volledig herbouwd. Het huidige ontwerp wijkt dus af van de originele toren waar Jan zijn befaamde sprong waagde. Maar dat maakt het niet minder indrukwekkend.

Af en toe is het mogelijk om zelf op de Oude Kerk te klimmen. Klauter tientallen meters omhoog door het oude binnenwerk en kom uiteindelijk op dezelfde hoogte als Jan. Na een voorzichtige blik over de rand ben je gegarandeerd onder de indruk. Geloof mij dat het écht hoog is. Tip: herhaal Jans daad niet en blijf gewoon met beide benen op de toren staan om van het uitzicht te genieten. Dat alleen is al een bijzondere ervaring.

Kijk op de website van de Oud Veluwse Markt. Op 6 donderdag in juli en augustus is het sowieso mogelijk om op de toren te klimmen. Overige data waarop het kan durf ik je niet te geven.

5. Tijd voor een tussenstop

Al dat geschiedenis snuiven maakt een mens moe. En dorstig. En hongerig. Denk daarom goed aan jezelf en maak een tussenstop bij een van onze favoriete horecagelegenheden in Barneveld. Bijvoorbeeld voor een groot stuk spekkoek of een lokaal speciaalbiertje. Lekker!

6. Smile!

Helemaal opgeladen? Mooi, dan gaan we snel door naar het volgende halte op onze Jan van Schaffelaar-tour. Op Het Dijkje staat sinds een aantal jaar dit bijzondere werk van kunstenaar Jan-Carel Koster. De zittende Jan van Schaffelaar is ideaal om even een echt Barnevelds kiekje te schieten voor de thuisblijvers. En een mooie kans om onderweg naar het beeld bij een van de ruim 125 winkels in Barneveld Centrum binnen te stappen. Genoeg te ontdekken 😉

7. De laatste halte

Laat ik deze misvatting direct de wereld uithelpen. In het kasteel op Landgoed de Schaffelaar heeft Jan zelf nooit gewoond. Het is pas honderden jaren later gebouwd, dus dat zou knap zijn geweest. Neemt niet weg dat je absoluut een bezoek aan het Schaffelaarsebos met haar kasteel, oranjerie, Koewei en meer moet brengen. Het landhuis wordt niet voor niets het belangrijkste monument in neo-tudorstijl van Nederland genoemd. De bijzondere creatie is terecht een kenmerkend icoon voor Barneveld.

Bron: Toptrouwlocaties

8. We gaan nog niet naar huis

Het kasteel is de perfecte afsluiter van deze Jan van Schaffelaar-tour. Vanaf het landgoed loop je zo terug naar de auto of het station. Maar ik zou er toch voor kiezen om terug naar het centrum te wandelen en ergens neer te ploffen voor een borrel. Dat is pas een echt goede afsluiter!

Oh, en heb je de tour gelopen? Tag ons dan even op onze Instagram. Vinden wel leuk 😄

Sander

PS: ik ben natuurlijk geen historicus, dus laat het mij gerust weten als er naar jouw idee onjuistheden in deze blog staan 😉